Có thể khẳng định rằng, giao dịch dân sự là loại quan hệ có tính chất phổ biến, được áp dụng rộng rãi ở bất cứ đâu và bất cứ lúc nào. Bởi lẽ, giao dịch dân sự là một trong những phương thức hữu hiệu cho cá nhân, pháp nhân, hộ gia đình,… xác lập và thực hiện các quyền nghĩa vụ dân sự nhằm thỏa mãn các nhu cầu trong sinh hoạt, tiêu dùng, và trong sản xuất. Tuy nhiên, một giao dịch để được coi là có hiệu lực cần đảm bảo được các yếu tố: người tham gia giao dịch có năng lực hành vi dân sự; mục đích và nội dung giao dịch không vi phạm điều cấm của pháp luật, không trái đạo đức xã hội; người tham gia giao dịch hoàn toàn tự nguyện. Bên cạnh đó, trong một số trường hợp pháp luật quy định thì hình thức giao dịch cũng là điều kiện có hiệu lực của giao dịch dân sự.
Tuy vây, phần lớn dân số Việt Nam đều không trang bị cho mình đầy đủ kiến thức về luật pháp dấn đến tình trạng các giao dịch bị vô hiệu vẫn thường xuyên xảy ra. Trong số đó, giao dịch dân sự vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức chiểm tỉ lệ không hề nhỏ. Mặc dù điều này được quy đinh rất rõ trong pháp luật, nhưng do sự thiếu hiểu biết của mọi người đã dẫn đến các tranh chấp, kiện tụng, gây ảnh hưởng về tài sản và cả tình cảm giữa các bên tham gia. Nhận thấy điều này, em đã quyết định tìm hiểu đề tài: “Giao dịch dân sự vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức”
Trong bài tập lần này của em sẽ không tránh khỏi những thiếu sót. Chính vì thế, em rất mong nhận được những góp ý từ phía các thầy cô để bài làm được hoàn thiện hơn. Em xin chân thành cảm ơn !
NỘI DUNG
I. CƠ SỞ LÍ LUẬN
1. Giao dịch dân sự
1.1 Khái niệm
Theo điều 121 BLDS :
“Giao dịch dân sự là hợp đồng hoặc hành vi pháp lí đơn phương là phát sinh, thay đổi hoặc chấm dứt quyền, nghĩa vụ dân sự.”
Một giao dịch dân sự chỉ được xác lập, thay đổi hay chấm dứt khi có ít nhất là một trong các bên tham gia giao dịch dân sự thể hiện ý chí của mình dưới một hình thức nhất định nhằm mục đích ghi nhận, thay đổi, hủy bỏ các quyền và nghĩa vụ dân sự.
1.2 Đặc điểm của giao dịch dân sự
Giao dịch dân sự có những đặc điểm sau:
- Giao dịch dân sự phải thể hiện được ý chí của các bên tham gia.
- Các bên tham gia giao dịch phải tự nguyện.
- Chế tài trong giao dịch dân sự mang tính chất bắt buộc nhưng cũng rất linh hoạt.
- Nội dung của giao dịch không được trái pháp luật và đạo đức xã hội.
1.3 Điều kiện có hiệu lực của giao dịch dân sự.
Bên cạnh nguyên tắc tôn trọng quyền tự do thoả thuận của các bên trong giao dịch thì pháp luật cũng đặt ra một số những yêu cầu tối thiểu buộc các chủ thể phải tuân thủ theo - đó là các điều kiện có hiệu lực của giao dịch. Chỉ những giao dịch hợp pháp mới làm phát sinh quyền, nghĩa vụ của chủ thể tham gia giao dịch. Mọi cam kết, thoả thuận hợp pháp có hiệu lực bắt buộc đối với các bên và được pháp luật bảo hộ. Các điều kiện có hiệu lực của giao dịch được quy định tại Điều 122 BLDS. Đó là:
- Người tham gia giao dịch có năng lực hành vi dân sự;
- Mục đích và nội dung của giao dịch không trái pháp luật và đạo đức xã hội;
- Người tham gia giao dịch hoàn toàn tự nguyện;
- Hình thức giao dịch phù hợp với quy định của pháp luật.
2. Giao dịch dân sự vô hiệu
2.1. Khái niệm
Điều 127 BLDS quy định: “Giao dịch dân sự vô hiệu là các giao dịch không có một trong các điều kiện được quy định tại điều 122 BLDS.”
Điều 122 BLDS quy định các điều kiện có hiệu lực của giao dịch dân sự bao gồm:
a. Người tham gia giao dịch có năng lực hành vi dân sự đầy đủ
b. Mục đích và nội dung của giao dịch không trái pháp luật, đạo đức xã hội.
c. Người tham gia giao dịch hoàn toàn tự nguyện.
Hình thức giao dịch dân sự là điều kiện có hiệu lực của giao dịch trong trường hợp pháp luật có quy định.
Như vậy những giao dịch dân sự nếu vi phạm 1 trong 4 điều kiện nêu trên thì bị coi là vô hiệu.
2.2 Phân loại giao dịch dân sự vô hiệu
* Căn cứ theo mức độ vô hiệu, chia làm 2 loại:
- Giao dịch dân sự vô hiệu toàn bộ :
Giao dịch dân sự vô hiệu toàn bộ xảy ra khi toàn bộ nội dung của giao dịch dân sự đó vi phạm điều cấm của pháp luật, trái đạo đức xã hội hoặc một trong các bên tham gia giao dịch đó không có quyền xác lập giao dịch dân sự.
- Giao dịch dân sự vô hiệu tương đối :
Giao dịch vô hiệu từng phần là giao dịch mà trong đó chỉ có 1 phần hoặc một số phần của giao dịch đó vô hiệu nhưng không ảnh hưởng đến hiệu lực của các phần còn lại. Khi đó chỉ phần vô hiệu là không có hiệu lực, các phần còn lại vẫn có hiệu lực thi hành.
* Căn cứ theo tính chất, chia làm 2 loại:
- Giao dịch dân sự vô hiệu tuyệt đối: là những giao dịch dân sự vi phạm những quy tắc pháp lý có mục đích bảo vệ quyền và lợi ích chung của cộng đồng.
Giao dịch dân sự do giả tạo, giao dịch dân sự có nội dung và mục đích trái với pháp luật và đạo đức xã hội, giao dịch dân sự không tuân theo hình thức luật định bị coi là giao dịch dân sự vô hiệu tuyệt đối - thời gian yêu cầu Toà án tuyên bố giao dịch dân sự vô hiệu không hạn chế.
Một giao dịch dân sự bị coi là vô hiệu tuyệt đối trong các trường hợp sau:
a) Khi vi phạm vào các điều cấm của pháp luật, trái với đạo đức của xã hội (Điều 128 BLDS).
b) Khi giao dịch được xác lập một cách giả tạo nhằm che giấu một giao dịch khác hoặc nhằm trốn tránh nghĩa vụ đối với người thứ ba (Điều 129 BLDS).
c) Khi hình thức của giao dịch không tuân thủ theo các quy định bắt buộc của pháp luật (Điều 134 BLDS).
- Giao dịch dân sự vô hiệu tương đối: là những giao dịch dân sự vi phạm một trong những quy tắc pháp lý có mục đích bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của một chủ thể xác định (cá nhân, pháp nhân,…)
Giao dịch dân sự được giao kết do nhầm lẫn, đe doạ, lừa dối, do người chưa thành niên, người bị mất hay hạn chế năng lực hành vi dân sự thiết lập là giao dịch dân sự vô hiệu tương đối - thời hạn yêu cầu xem xét hiệu lực của giao dịch dân sự đó là một năm kể từ ngày giao dịch dân sự được xác lập.
Giao dịch dân sự bị coi là vô hiệu tương đối trong các trường hợp:
a) Khi giao dịch được xác lập bởi người chưa thành niên, người mất năng lực hành vi dân sự, người bị hạn chế năng lực hành vi dân sự (Điều 130 BLDS).
b) Khi giao dịch được xác lập do bị nhầm lẫn (Điều 131 BLDS).
c) Khi một bên chủ thể tham gia xác lập giao dịch do bị lừa dối, đe doạ (Điều 132 BLDS).
d) Khi người xác lập giao dịch đủ năng lực hành vi dân sự nhưng đã xác lập giao dịch tại thời điểm không nhận thức được hành vi của mình (Điều 133 BLDS).
2.3 Hậu quả pháp lý của giao dịch dân sự vô hiệu
Theo điều 137 BLDS thì hậu quả pháp lí của giao dịch dân sự vô hiệu được quy định:
“Giao dịch dân sự vô hiệu không làm phát sinh, thay đổi, chấm dứt quyền, nghĩa vụ dân sự của các bên kể từ trời điểm xác lập.
Khi giao dịch dân sự vô hiệu thì các bên khôi phục lại tình trạng ban đầu, hoàn trả cho nhau những gì đã nhận; nếu không hoàn trả được bằng hiện vật thì phải hoàn trả bằng tiền, trừ trường hợp tài sản giao dịch, hoa lợi, lợi tức thu được bị tịch thu theo quy định của pháp luật. Bên có lỗi gây thiệt hại phải bồi thường.”
II. GIAO DỊCH DÂN SỰ VÔ HIỆU DO KHÔNG TUÂN THỦ QUY ĐỊNH VỀ HÌNH THỨC
1. Hình thức của giao dịch dân sự
Hình thức của giao dịch dân sự là phương tiện thể hiện nội dung của giao dịch. Thông qua phương tiện này bên đối tác cũng như người thứ ba có thể biết được nội dung của giao dịch đã xác lập. Hình thức của giao dịch có ý nghĩa đặc biệt quan trọng trong tố tụng dân sự. Nó là chứng cứ xác nhận các quan hệ đã, đang tồn tại giữa các bên, qua đó xác định trách nhiệm dân sự khi có hành vi vi phạm xảy ra.
Giao dịch dân sự có thể được thể hiện bằng lời nói, bằng văn bản hoặc bằng hành vi cụ thể. Người xác lập giao dịch có quyền lựa chọn hình thức của giao dịch đó. Chỉ trong một số trường hợp đặc biệt thì pháp luật mới có yêu cầu về hình thức buộc các chủ thể phải tuân thủ theo (yêu cầu phải lập thành văn bản, phải có chứng nhận, chứng thực, đăng kí, xin phép). Trong trường hợp pháp luật có quy định giao dịch dân sự phải được thể hiện bằng văn bản, phải được công chứng nhà nước chứng nhận, được chứng thực, đăng kí hoặc phải xin phép thì phải tuân theo các quy định đó (Điều 124 BLDS).
- Hình thức miệng (bằng lời nói): Hình thức miệng được coi là hình thức phổ biến nhất trong xã hội hiện nay mặc dù hình thức này có độ xác thực thấp nhất. Hình thức miệng thường được áp dụng đối với các giao dịch được thực hiện ngay và chấm dứt ngay sau đó (mua bán trao tay) hoặc giữa các chủ thể có quan hệ mật thiết, tin cậy, giúp đỡ lẫn nhau (bạn bè, người thân cho vay, mượn tài sản...). Nhưng cũng có trường hợp giao dịch dân sự nếu được thể hiện bằng hình thức miệng phải bảo đảm tuân thủ những điều kiện luật định mới có giá trị (di chúc miệng - Điều 652 BLDS).
- Hình thức văn bản:
+ Văn bản thường: Được áp dụng trong trường hợp các bên tham gia giao dịch dân sự thoả thuận hoặc pháp luật quy định giao dịch phải thể hiện bằng hình thức văn bản. Nội dung giao dịch được thể hiện trên văn bản có chữ kí xác nhận của các chủ thể cho nên hình thức này là chứng cứ xác định chủ thể đã tham gia vào một giao dịch dân sự rõ ràng hơn so với trường hợp giao dịch được thể hiện bằng lời nói.
+ Văn bản có công chứng chứng nhận, uỷ ban nhân dân cấp có thẩm quyền chứng thực: Được áp dụng trong những trường hợp pháp luật quy định giao dịch dân sự bắt buộc phải được lập thành văn bản hoặc các bên có thoả thuận phải có chứng nhận, chứng thực, đăng kí hoặc xin phép thì khi xác lập giao dịch các bên phải tuân thủ hình thức, thủ tục đó (mua bán nhà, chuyển quyền sử dụng đất...).
- Hình thức giao dịch bằng hành vi: Giao dịch dân sự có thể được xác lập thông qua những hành vi nhất định theo quy ước định trước. Ví dụ: Mua nước ngọt bằng máy tự động, chụp ảnh bằng máy tự động, gọi điện thoại tự động… Đây là hình thức giản tiện nhất của giao dịch. Giao dịch có thể được xác lập thông qua hình thức này mà không nhất thiết phải có sự hiện diện đồng thời của tất cả các bên tại nơi giao kết. Hình thức này càng ngày càng trở nên phổ biến, nhất là tại những quốc gia có nền công nghiệp tự động hoá phát triển.
Tuỳ theo tính chất của đối tượng giao dịch và nhu cầu quản lý của nhà nước mà pháp luật dân sự có những yêu cầu khác nhau về hình thức của giao dịch. Đối với các giao dịch đáp ứng cho nhu cầu vật chất và tinh thần hàng ngày của cuộc sống và thông thường giá trị tài sản không lớn thì chỉ cần các bên thể hiện bằng lời nói, có sự tự nguyện, thống nhất ý chí của các bên là giao dịch đó có hiệu lực. Tuy nhiên, có loại giao dịch không đòi hỏi phải có sự thống nhất ý chí của hai bên mà chỉ cần 1 bên bày tỏ ý chí bằng lời nói hoặc bằng hành vi cụ thể ví dụ như viết di chúc. Song có những loại giao dịch pháp luật bắt buộc hai bên phải thể hiện bằng văn bản và còn có trường hợp phải có công chứng, chứng thực của cơ quan có thẩm quyền. Theo quy định tại khoản 2 Điều 122 Bộ luật Dân sự năm 2005 quy định: “Hình thức giao dịch dân sự là điều kiện có hiệu lực của giao dịch trong trường hợp pháp luật có quy định” thì chỉ trong những trường hợp có quy định của pháp luật về loại giao dịch nào đó phải tuân theo những hình thức nhất định và hình thức đó là điều kiện có hiệu lực của giao dịch thì hình thức của giao dịch mới trở thành một điều kiện bắt buộc để giao dịch đó có hiệu lực.
2. Giao dịch dân sự vô hiệu do vi phạm quy định bắt buộc về hình thức
Điều 134 BLDS quy định:
“Trong trường hợp pháp luật quy định hình thức giao dịch dân sự là điều kiện có hiệu lực của giao dịch mà các bên không tuân theo thì theo yêu cầu của một bên hoặc các bên, Tòa án, cơ quan nhà nước có thẩm quyền khác quyết định buộc các bên thực hiện quy định về hình thức của giao dịch trong một thời hạn, quá thời hạn đó mà không thực hiện thì giao dịch đó vô hiệu.”
Điều 124 BLDS quy định:
“Giao dịch dân sự có thể bằng lời nói, bằng văn bản hoặc bằng hành vi cụ thể. Giao dịch dân sự thông qua phương tiện điện tử dưới hình thức thông điệp dữ liệu được coi là giao dịch bằng văn bản.”
Có thể thấy, hình thức phổ biến nhất trong giao dịch dân sự là giao dịch bằng lời nói. Trong thực tế loại giao dịch này được thực hiện ngay và chấm dứt ngay sau đó, thường áp dụng với những tài sản có giá trị không lớn.
Hình thức giao dịch bằng văn bản thường áp dụng với những tài sản có giá trị lớn. Nội dung của giao dịch được ghi rõ trong văn bản, có chữ kí của các bên tham gia. Trong trường hợp pháp luật quy định phải có công chứng, chứng thực hoặc phải đăng kí xin phép thì phải tuân theo các quy định đó. Nếu xét về căn cứ pháp lí chặt chẽ trong giao dịch dân sự thì hình thức bằng văn bản có giá trị pháp lí rất cao.
Hình thức giao dịch bằng hành vi là hình thức giao dịch thuận tiện nhất. Không nhất thiết phải có sự hiện diện đồng thời của tất cả các bên giao kết.
Theo nguyên tắc chung thì các chủ thể được tự do lựa chọn hình thức của giao dịch. Chỉ những giao dịch pháp luật quy định bắt buộc phải thể hiện bằng văn bản, phải có chứng thực, chứng nhận, đăng kí hoặc xin phép mà các bên không tuân thủ quy định này mới bị vô hiệu. Khi các bên không tuân thủ các quy định này và có yêu cầu của một hoặc các bên thì toà án xem xét và "buộc các bên thực hiện quy định về hình thức của giao dịch trong một thời hạn nhất định". Việc ấn định thời hạn do toà án quyết định căn cứ vào hoàn cảnh cụ thể. Việc buộc các bên phải thực hiện và đưa ra thời hạn thực hiện quy định về hình thức của giao dịch thuộc thẩm quyền và là nghĩa vụ của toà án. Chỉ khi các bên không thực hiện và hoàn tất các quy định về hình thức của giao dịch trong thời hạn do toà án quyết định thì giao dịch mới vô hiệu. Bên có lỗi làm cho giao dịch vô hiệu phải bồi thường thiệt hại.
Bộ luật Dân sự năm 2005 đã quy định điều kiện về hình thức của giao dịch nói chung và hợp đồng nói riêng đã khác trước rất nhiều. Ngoài việc sửa đổi có tính chất kỹ thuật như bỏ bớt các chữ, câu, ý thừa thì về nội dung thì đã có những tư tưởng mới được thể hiện trong các điều quy định chung về giao dịch và quy định ở phần hợp đồng. Để hiểu đúng quy định của pháp luật không được xem xét tách rời giữa các điều luật với nhau, giữa các quy định chung với các quy định trong từng chế định cụ thể. Nếu như Bộ luật Dân sự năm 1995 coi vi phạm điều kiện về hình thức là rất nghiêm trọng giống như với giao dịch dân sự vô hiệu do vi phạm điều cấm của pháp luật, trái đạo đức xã hội và giao dịch dân sự vô hiệu do giả tạo, như khoản 2 Điều 145 BLDS năm 1995 đã quy định: “2- Đối với các giao dịch dân sự được quy định tại Điều 137, Điều 138 và Điều 139 của Bộ luật này, thì thời gian yêu cầu Toà án tuyên bố giao dịch vô hiệu không bị hạn chế”. Như vậy, bất cứ lúc nào các bên đương sự cũng có quyền yêu cầu Toà án tuyên bố giao dịch dân sự vô hiệu do vi phạm điều kiện về hình thức; còn theo quy định của Bộ luật Dân sự năm 2005 thì các giao dịch dân sự vi phạm điều kiện về hình thức không phải đương nhiên vô hiệu. Dù giao dịch dân sự có vi phạm điều kiện về hình thức mà các bên không khởi kiện yêu cầu Toà án tuyên bố giao dịch dân sự vô hiệu về hình thức thì Toà án không xem xét; nếu trường hợp đương sự yêu cầu Toà án tuyên bố giao dịch vô hiệu do vi phạm về hình thức thì theo quy định tại Điều 136 Bộ luật Dân sự, thời gian tuyên bố giao dịch dân sự vô hiệu do vi phạm về hình thức chỉ có hai năm kể từ ngày giao dịch dân sự được xác lập, quá thời hạn này đương sự mới yêu cầu thì Toà án không chấp nhận yêu cầu đó. Theo quy định tại Điều 121 Bộ luật Dân sự thì giao dịch dân sự là hợp đồng dân sự, nên các vụ án về hợp đồng dân sự đương nhiên áp dụng Điều 136 Bộ luật Dân sự.
Ví Dụ: Ngày 02/02/2006, hai bên ký kết hợp đồng mua bán nhà đất. Hợp đồng này chỉ vi phạm điều kiện về hình thức nhưng đến ngày 15/02/2008 (quá hai năm) một bên khởi kiện ra Toà án yêu cầu Toà án tuyên bố hợp đồng mua bán nhà đất vô hiệu thì Toà án bác yêu cầu của họ, công nhận hợp đồng mua bán. Tuy nhiên nếu ngày 14/09/2007 (trong thời hạn 2 năm) mà họ có đơn yêu cầu Toà án tuyên bố giao dịch dân sự vô hiệu về hình thức thì Toà án căn cứ Điều 134 Bộ luật Dân sự năm 2005 ra quyết định buộc các bên thực hiện quy định về hình thức giao dịch trong thời hạn 1 tháng. Quá thời hạn đó mà không thực hiện thì Toà án tuyên bố giao dịch vô hiệu. Trong trường hợp này bên nào có lỗi làm cho giao dịch dân sự vô hiệu sẽ phải bồi thường thiệt hại cho bên kia. Như vậy, Toà án chỉ áp dụng Điều 134 Bộ luật Dân sự buộc các bên thực hiện quy định về hình thức của giao dịch khi đương sự khởi kiện còn trong thời hiệu theo quy định của Điều 136 Bộ luật Dân sự.
3. Nhận xét về quy định của pháp luật về giao dịch dân sự vô hiệu
Trong BLDS năm 1995 khoản 4, điều 131 quy định về điều kiện có hiệu lực của giao dịch dân sự “Hình thức giao dịch phù hợp với quy định của pháp luật”. Còn trong khoản 2, điều 122 BLDS năm 2005 quy định về điều kiện có hiệu lực của giao dịch dân sự “ Hình thức giao dịch dân sự là điều kiện có hiệu lực của giao dịch trong trường hợp pháp luật quy định”. Như vậy, ta thấy rằng đã có sự thay đổi về điều kiện có hiệu lực của giao dịch dân sự trong hai bộ luật. Nếu như ở năm 1995 quy định về hình thức là bắt buộc đối với mọi giao dịch để có hiệu lực. Nhưng đến năm 2005 thì quy định về hình thức của giao dịch đã được nới lỏng hơn khi mà pháp luật chỉ yêu cầu hình thức là điều kiện có hiệu lực chỉ với những trường hợp mà pháp luật quy định. Việc thay đổi như vậy là hợp với xu hướng phát triển của đất nước khi mà các giao dịch dân sự ngày càng phổ biến, đa dạng với nhiều loại hình. Vì vậy với quy định đổi mới này sẽ góp phần thúc đẩy sự phát triển của kinh tế hàng hóa theo định hướng của Đảng và nhà nước đã đề ra.
Những trường hợp bắt buộc về hình thức theo quy định của pháp luật hiện hành thường là với những giao dịch ứng với tài sản lớn hoặc là những tài sản do Nhà nước quản lý, vì vậy nếu xảy ra vi phạm trong lĩnh vực này thì thiệt hại cho các bên đều không nhỏ. Tuy nhiên, trong bộ luật năm 2005 (BLDS) điều 131 “ ….theo yêu cầu của một bên hoặc các bên , Tòa án, cơ quan nhà nước có thẩm quyền khác quyết định buộc các bên thực hiện quy định về hình thức của giao dịch trong một thời hạn ; qua thời hạn đó mà không thực hiện thì giao dịch dân sự vô hiệu”. Quy định này đã thể hiện rõ sự thông thoáng của Nhà nước về hình thức trong giao dịch dân sự.
Tuy những quy định về hình thức của giao dịch dân sự đã khá rõ ràng và hợp lý nhưng cũng không tránh khỏi thiếu sót như: các quy định về hình thức còn nằm ở nhiều văn bản pháp luật khác nhau làm cho người dân rất khó tiếp cận và nắm bắt. Điều đó dẫn đến tình trạng thiếu hiểu biết của người dân về kiến thức pháp luật. Nhưng bên cạnh những sai phạm có thể gọi là vô ý thì cũng có những trường hợp biết mà vẫn cố tình vi phạm để trốn tránh sự kiểm soát của cơ quan nhà nước nhằm trục lợi (như hợp đồng mua bán bán đất không chứng thực trốn sự kiểm soát của Nhà nước nhằm trốn thuế) … nên những tranh chấp đáng tiếc xảy ra ngày càng phổ biến.
III. THỰC TRẠNG VỀ GIAO DỊCH DÂN SỰ VÔ HIỆU DO KHÔNG TUÂN THỦ QUY ĐỊNH VỀ HÌNH THỨC VÀ MỘT SỐ KIẾN NGHỊ.
1. Một số giao dịch dân sự vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức.
Hiện nay, quá trình thực hiện Bộ luật Dân sự, bên cạnh những mặt tích cực, còn có thực trạng là các tranh chấp về giao dịch dân sự vẫn có xu hướng gia tăng, trong đó các giao dịch dân sự vô hiệu do vi phạm về điều kiện có hiệu lực của giao dịch chiếm tỷ lệ không nhỏ, nhất là điều kiện về mặt hình thức của giao dịch. Việc tuyên bố giao dịch dân sự vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức và giải quyết hậu quả pháp lý khi giao dịch dân sự vô hiệu vẫn là vấn đề phức tạp nhất mà ngành Tòa án đang gặp phải. Có không ít vụ án đă được xét xử nhiều lần, với nhiều cấp xét xử khác nhau (kể cả cấp xét xử cao nhất là Hội đồng Thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao (TANDTC)) nhưng cũng vẫn còn những thắc mắc, vẫn có những quan điểm khác nhau, gây ra nhiều tranh luận phức tạp. Sau đây là ví dụ cụ thể để thấy được vấn đề bức thiết trong việc xét xử các vụ việc về giao dịch vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức.
1.1. Vụ việc thứ nhất: Tranh chấp hợp đồng chuyển nhượng quyền sử dụng đất.
* Các bên tham gia vụ việc.
- Nguyên đơn: Ông Mai Văn Cương - Địa chỉ: Số 9, đường Nông Lâm, xã Đông Ngạc, huyện Từ Liêm, Hà Nội.
- Bị đơn:
1. Ông Nguyễn Văn Bình - Địa chỉ: Số 15, đường Nông Lâm, xã Đông Ngạc, huyện Từ Liêm, Hà Nội.
2. Bà Nguyễn Thị Bích Vân - Địa chỉ: Số 15, đường Nông Lâm, xã Đông Ngạc, huyện Từ Liêm, Hà Nội.
* Tóm tắt nội dung vụ việc.
Bà Trần Thị Bích Đào có chồng là ông Mai Văn Cương và ba người con gái. Bà công tác tại trường Nguyễn Ái Quốc khu vực I. Năm 1990 bà Đào được nhà trường cấp cho diện tích đất là 140m2 ở xóm 6, xã Đông Ngạc, huyện Từ Liêm, Hà Nội. Sau khi được cấp đất, năm 1991 vợ chồng ông bà Bích Đào và Mai Văn Cương làm nhà mái bằng trên thửa đất này cho đến cuối năm 1991 thì xong. Đến tháng 12/1992, ông Cương sang Nga làm việc, thời gian làm việc ở nước ngoài ông Cương vẫn thường xuyên liên lạc với vợ con.
Trong khi ông Mai Văn Cương làm việc và sinh sống ở nước ngoài, thì bà Nguyễn Thị Bích Đào ở nhà và một mình nuôi ba đứa con trong hoàn cảnh khó khăn, túng thiếu. Chính vì thế, bà đã quyết định trao đổi diện tích đất gia đình mình đang sử dụng là 140m2 được nhà trường cấp, cùng với toàn bộ nhà và công trình trên đất với diện tích đất 45m2 để đổi lấy toàn bộ nhà và công trình trên đất của gia đình ông Nguyễn Văn Bình, bà Nguyễn Thị Bích Vân và lấy số tiền thanh toán phần đất dôi ra là khoảng 90m2( 140m2-45m2) để trang trải cuộc sống. Lưu ý, trước khi thực hiện việc trao đổi bà Đào có chứng minh cho vợ chồng ông Bình là quyền sở hữu với diện tích đất 140m2 và toàn bộ nhà và công trình trên đất là của riêng bà không liên quan đến ông Cương chồng bà. Việc trao đổi diện tích đất cũng như những tài sản trên đất của hai gia đình được thực hiện vào ngày 4/12/1994 bằng một hợp đồng viết tay, không có chứng thực của cơ quan nhà nước có thẩm quyền, chỉ có chữ kí của các bên gồm : bà Trần Thị Bích Đào, ông Nguyễn Văn Bình và bà Nguyễn Thị Bích Vân. Theo hợp đồng này thì bà Đào sẽ trao đổi diện tích đất 140m2 của mình cho vợ chồng ông Bình để nhận lại 45m2 đất(trên có ngôi nhà mái bằng) của vợ chồng ông Bình và 135.000.000đ tiền thanh toán cho 90m2 diện tích đất dôi ra sau khi trao đổi. Các bên thực hiện đúng như những gì mà hợp đồng đã ghi.
Cho đến năm 2001 ông Mai Văn Cương, chồng bà Đào từ Nga trở về. Ông Cương cho rằng việc bà Đào tự ý trao đổi diện tích đất trên mà không hỏi ý kiến ông là không được , bên cạnh đó ông cho rằng hợp đồng mua bán này là không đúng theo quy định của pháp luật vì không có chứng thực của cơ quan nhà nước có thẩm quyền. Vì những lẽ trên ông Cương muốn đòi lại toàn bộ diện tích đất và nhà cửa đã trao đổi. Ngoài ra ông Cương còn đề nghị Tòa án buộc ông Bình, bà Vân bồi thường những thiệt hại cho ông xuất phát từ giao dịch chuyển nhượng, đổi nhà đất trái pháp luật giữa vợ ông và ông Bình, bà Vân. Cụ thể:
- Hợp đồng vô hiệu từ năm 1994 nhưng ông Bình, bà Vân vẫn chiếm giữ khai thác từ năm 1995 đến năm 2008 là hai của hàng x 1.500.000đ/tháng x 150 tháng = 450.000.000.
- Hợp đồng vô hiệu song ông Bình, bà Vân vẫn chiếm giữ trái phép làm ông không thể xây nhà cho sinh viên thuê gây thiệt hại là 14 phòng x 650.000đ/tháng x 150 tháng = 1.365.000.000.
- Tổng công là 1.815.000.000đ.
* Cách giải quyết của cơ quan nhà nước có thẩm quyền.
Xét thấy nguồn gốc tài sản tại Số 15, đường Nông Lâm, xã Đông Ngạc, huyện Từ Liêm, Hà Nội của trường Đảng Nguyễn Ái Quốc phân cho bà Trần Thị Bích Đào năm 1990 với diện tích đất 140m2. Toàn bộ công trình và nhà xây dựng trên đất do ông Cương và bà Đào xây dựng năm 1991 là hoàn toàn hợp pháp. Diện tích đất của vợ chồng ông Bình là 45m2 được dùng để trao đổi cũng được xác định là hợp pháp.
Xét hợp đồng chuyển nhượng, đổi nhà đất ngày 4/12/1994 giữa bà Trần Thị Bích Đào với vợ chồng ông Nguyễn Văn Bình và bà Nguyễn Thị Bích Vân là không đúng pháp luật về cả nội dung và hình thức:
- Về nội dung: bà Đào tự ý chuyển nhượng tài sản chung của vợ chồng mà không có sự thỏa thuận với ông Mai Văn Cương là không đúng.
- Về hình thức: hợp đồng là hình thức viết tay chưa có chứng thức của cơ quan nhà nước có thẩm quyền . Áp dụng khoản 2 – Điều 146 – Bộ luật Dân sự; tiểu mục 2.4 mục 2 phần I – Nghị quyết số 01/2003/NQ – HHĐTP ngày 16/04/2003 của Hội đồng thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao xác định giao dịch dân sự giữa bà Trần Thị Bích Đào với vợ chồng ông Nguyễn Văn Bình là vô hiệu.
Xét phần lỗi làm cho giao dịch bị vô hiệu: Bà Trần Thị Bích Đào – vợ ông Cương có 70% lỗi vì:
- Bà Đào đã cam kết ông Cương đi lao động xa đã giao toàn quyền quyết định với diện tích đất trên, cũng như toàn bộ nhà và công trình xây dựng trên đất nếu sau này xảy ra vấn đề tranh chấp gì thì bà xin chịu hoàn toàn trách nhiệm trước pháp luật nên lỗi của bà nhiều hơn.
Đối với vợ chồng ông Bình khi mua bán, chuyển đổi nhà đất biết là không có mặt ông Cương mà vẫn chấp nhận và ký vào hợp đồng nên cũng có một phần lỗi, tuy nhiên ít hơn phía bà Bích Đào ( cụ thể 30%). Và cả hai đều có lỗi trong việc không đem hợp đồng đi chứng thực tại cơ quan nhà nước có thẩm quyền.
Từ những lí lẽ trên Tòa án quyết định : Do giao dịch dân sự bị tuyên vô hiệu nên buộc các bên phải khôi phục lại tình trạng ban đầu.
Bên cạnh đó, Tòa buộc vợ chồng ông Bình phải trả lại toàn bộ nhà + công trình khác trên tổng diện tích 140m2 tại Số 15, đường Nông Lâm, xã Đông Ngạc, huyện Từ Liêm, Hà Nội cùng các giấy tờ liên quan đến nhà đất số 15 đã nêu trên cho ông Mai Văn Cương và bà Trần Thị Bích Đào. Hai ông bà Cương, Đào có quyền sở hữu toàn bộ nhà đất đã nêu trên.
Buộc vợ chồng ông Cương, bà Đào phải hoàn lại cho vợ chồng ông Bình 46.279.000đ tiền cải tạo, xây dựng nhà trên đất số 15 đường Nông Lâm, Đông Ngạc, Từ Liêm, Hà Nội và trả lại cho vợ chồng ông Bình nhà + công trình trên tổng diện tích đất 45m2 tại số 9 đường Nông Lâm, Đông Ngạc, Từ Liêm, Hà Nội cùng các giấy tờ liên quan đến nhà đất số 9 nêu trên. Theo đó thì ông Bình bà Vân có quyền sở hữu toàn bộ diện tích đất 45m2 đất trên cũng như toàn bộ tài sản trên đất.
Buộc bà Trần Thị Bích Đào phải trả lại cho vợ chồng ông Bình số tiền chuyển nhượng nhà đất 135.000.000đ. Còn yêu cầu bồi thường thiệt hại của ông Mai Văn Cương là không có căn cứ nên không được chấp nhận.Ngoài ra Tòa còn tuyên về phần án phí của các bên.
* Nhận xét về cách giải quyết của Tòa án:
Xét thấy, hợp đồng chuyển nhượng quyền sử dụng đất giữa bà Đào và vợ chồng ông bình là vô hiệu. Bởi lẽ, hợp đồng đã vi phạm những quy định bắt buộc của pháp luật về hình thức. Đây là lỗi của cả hai bên trong giao dịch này do không hiểu rõ các quy định về pháp luật. Hơn nữa, mảnh đất và nhà đó là tài sản chung hợp nhất của hai vợ chồng ông Cương và bà Đào. Chính vì vậy, bà Đào không được tự ý bán khi chưa có sự đồng ý của ông Cương.
Về phần vợ chồng ông Bình, em nhận thấy hai ông bà trong trường hợp này đã bị lừa dối. Bởi trong diễn biến của vụ việc có chi tiết: “Trước khi thực hiện việc trao đổi bà Đào có chứng minh cho vợ chồng ông Bình là quyền sở hữu với diện tích đất 140m2 và toàn bộ nhà và công trình trên đất là của riêng bà không liên quan đến ông Cương chồng bà”. Chính vì vậy, có thể kết luận, dù vô ý hay cố ý, bà Đào đã thực hiện hành vi lừa dối hai vợ chồng ông Bình để thực hiện giao dịch dân sự này. Trong trường hợp này, vợ chồng ông Bình có thể yêu cầu bà Đào bồi thường về hành vi lừa dối của mình.
1. 2. Vụ việc thứ hai: tranh chấp hợp đồng mua bán nhà.
* Các bên tham gia vụ việc:
- Nguyên đơn: Ông Thành
- Bị đơn: Ông Dũng
- Vụ việc xảy ra trên địa bàn tỉnh Hà Nam.
* Tóm tắt nội dung vụ việc
- Nội dung vụ việc:
Ngày 15/08/1996, vợ chồng ông Dũng lập hợp đồng chuyển nhượng 50 m2 đất cho anh Thành với giá 1 tỷ đồng, nhận trước 500 triệu. Hai bên cam kết đến ngày 30/04/1997 anh Thành giao đủ số vàng còn lại sẽ làm giấy tờ sang tên, chi phí giấy tờ mỗi bên chịu một nửa. Theo anh Thành thì anh đã giao cho ông Dũng nhiều lần, tổng cộng là 960 triệu đồng là đủ, vì số đất thực tế anh nhận là 48 m2.
Ngày 26/09/1996 ông Dũng được cấp giấy chứng nhận quyền sử dụng 80 m2 đất. Nhưng ông Dũng không chịu làm thủ tục tách hộ nên anh Thành khởi kiện đến tòa án, yêu cầu ông Dũng hoàn tất thủ tục sang nhượng theo cam kết.
Về phía ông Dũng cho rằng, anh Thành mới giao cho ông 500 triệu nên ông không làm thủ tục tách hộ cho anh Thành. Ông cho rằng anh Thành đã vi phạm cam kết nên ông yêu cầu hủy hợp đồng.
Tại bản án sơ thẩm số 6/DSST ngày 15/04/1998, tòa án nhân dân huyện Phủ Lý, tỉnh Hà Nam quyết định: hủy hợp đồng sang nhượng quyền sử dụng đất giữa Dũng – Thành. Buộc ông Dũng trả cho anh Thành 500 triệu, buộc anh Thành giao lại cho ông Dũng 48 m2 đất.
Ngày 19/04/1998, ông Dũng có đơn kháng cáo.
Tại bản án phúc thẩm số 264/DSPT ngày 03/09/1998, Tòa án nhân dân tỉnh Hà Nam quyết định: hủy toàn bộ hợp đồng sang nhượng quyền sử dụng đất giữa ông Dũng và anh Thành, ông Dũng trả lại anh Thành 960 triệu.
Sau khi xét xử phúc thẩm, anh Thành có nhiều đơn khiếu nại.
Tại quyết định số 55/KN-DS ngày 22/04/1999, phó chánh án tòa án nhân dân tối cao kháng nghị bản án phúc thẩm nêu trên.
Tại quyết định giám đốc thẩm số 31/GĐT-DS ngày 24/09/1999, tòa dân sự tòa án nhân dân tối cao quyết định: hủy bản án phúc thẩm số 264/DSPT ngày 03/09/1998 của tòa án nhân dân tỉnh Hà Nam xử việc tranh chấp hợp đồng sang nhượng đất giữa anh Nguyễn Ngọc Thành với ông Đỗ Quang Dũng.
Giao hồ sơ vụ án về tòa án nhân dân tỉnh Hà Nam xét xử theo thủ tục phúc thẩm.
Tòa dân sự tòa án nhân dân tối cao nhận định việc ông Dũng sang nhượng 48 m2 đất tại xã An Đổ, huyện Phủ Lý cho anh Thành là hoàn toàn tự nguyện. Trên thực tế, anh Thành đã nhận đất để canh tác. Do việc ông Dũng không tách diện tích đất đã sang nhượng cho anh Thành nên xảy ra tranh chấp. Anh Thành lại nói rằng đã trả đủ 960 triệu đồng nhưng chỉ có lần đầu ghi biên nhận. Về phía ông Dũng cho rằng anh Thành mới giao 500 triệu đồng. Số còn lại anh Thành chưa thanh toán.
Tòa án cấp phúc thẩm căn cứ vào lời khai của anh Thành và các nhân chứng để khẳng định ông Dũng đã nhận đủ 960 triệu là chưa có căn cứ vững chắc. Tòa án cho rằng hai bên không tiến hành làm thủ tục sang nhượng và xác định hợp đồng giữa Dũng – Thành là vô hiệu.
Vì vậy cần phải hủy bản án phúc thẩm để điều tra, đồng thời xác minh thêm về khoản tiền anh Thành đã giao cho ông Dũng sau ngày 15/08/1996, nếu anh Thành không chứng minh được đã giao đủ tiền cho ông Dũng thì anh Thành thanh toán tiếp cho ông Dũng tỷ lệ diện tích đất còn lại theo thời giá.
* Nhận xét về cách giải quyết của Tòa án:
Trước hết, ta nhận thấy ngay, giao dịch giữa ông dùng và ông Thành là vô hiệu. Bởi hai ông mới chỉ làm hợp đồng viết tay mà không hề chứng thực tại cơ quan nhà nước có thẩm quyền. Chính vì thế, Tòa nên căn cứ vào điều này trước tiên để tuyên giao dịch dân sự giữa hai ông là vô hiệu và yêu cầu ông Thành trả lại phần đất đã giao dịch cho ông Dũng.
Về số tiền mà ông Thành đã giao thì mới chỉ lập biên nhận một lần. Cụ thể là trong biên nhận ông Dũng đã nhận được 500 triệu . Vì vậy, Tòa nên yêu cầu ông Dũng trả lại 500 triệu cho ông Thành. Còn về số tiền 460 triệu đồng mà ông Thành khai đã giao cho ông Dũng sau đó thì chưa đủ căn cứ. Vì vậy, nếu ông Thành không có đủ bằng chứng chứng minh về số tiền này thì coi như ông Thành mới chỉ giao cho ông Dũng 500 triệu.
Xét thấy, trong giao dịch này, hai bên đều có lỗi vì không thực hiện đúng những quy định bắt buộc về hình thức của giao dịch dân sự. chính vì thế, phần án phí sẽ do cả hai bên trả.
2. Một số kiến nghị
Các quy định tại Điều 122, khoản 2 Điều 124, Điều 127 Bộ luật Dân sự là những quy định chung, mang tính nguyên tắc, không nhất thiết hợp đồng vi phạm điều kiện về hình thức là vô hiệu. Theo định nghĩa về giao dịch dân sự được quy định tại Điều 121 Bộ luật Dân sự thì: “Giao dịch dân sự là hợp đồng hoặc hành vi pháp lý đơn phương, làm phát sinh, thay đổi hoặc chấm dứt quyền nghĩa vụ dân sự”. Như vậy, hợp đồng cũng là một loại giao dịch mà theo quy định tại Điều 401 Bộ luật Dân sự “ 1. Hợp đồng dân sự có thể được giao kết bằng lời nói, bằng văn bản hoặc bằng hành vi cụ thể, khi pháp luật không quy định loại hợp đồng đó phải được giao kết bằng một hình thức nhất định. 2. Trong trường hợp pháp luật có quy định hợp đồng phải được thể hiện bằng văn bản có công chứng hoặc chứng thực, phải đăng ký hoặc xin phép thì phải tuân theo các quy định đó. Hợp đồng không bị vô hiệu trong trường hợp có vi phạm về hình thức, trừ trường hợp pháp luật có quy định”.
Như vậy, khi pháp luật không quy định loại hợp đồng đó phải được giao kết bằng một hình thức nhất định thì hai bên có thể thoả thuận chọn hình thức thể hiện của hợp đồng. Hợp đồng có thể được thể hiện dưới hình thức lời nói, hoặc hình thức bằng văn bản hay bằng hành vi cụ thể. Trong trường hợp pháp luật có quy định hợp đồng phải được thể hiện bằng văn bản có công chứng hoặc chứng thực, phải đăng ký hoặc xin phép thì phải tuân theo quy định đó. Nhưng cũng chính tại đoạn hai khoản 2 Điều 401 BLDS cũng đã quy định: “hợp đồng không bị vô hiệu trong trường hợp có vi phạm về hình thức, trừ trường hợp pháp luật có quy định khác”.
Ở đây, nhà làm luật không nói rõ quy định như nào, khi pháp luật đã quy định một loại giao dịch nào đó phải tuân theo một hình thức nhất định mà vi phạm điều kiện về hình thức đều vô hiệu thì quy định tại đoạn 2 khoản 2 Điều 401 Bộ luật Dân sự sẽ trở thành vô nghĩa.
Quy định tại Điều 401 Bộ luật Dân sự là sự cụ thể những quy định chung về điều kiện hình thức của hợp đồng. Các tranh chấp về một hợp đồng cụ thể có liên quan đến hình thức của hợp đồng là phải áp dụng Điều 401 mà đoạn 2 khoản 2 Điều 401 Bộ luật Dân sự đã ghi rõ là “hợp đồng không bị vô hiệu trong trường hợp có vi phạm về hình thức, trừ trường hợp pháp luật có quy định khác”. Như vậy, khi một hợp đồng có vi phạm về hình thức thì Toà án tuyên bố tranh chấp hợp đồng có vi phạm về hình thức là vô hiệu và việc tuyên bố hợp đồng vô hiệu không bị hạn chế về thời gian.
Ta thấy, quy định tại đoạn hai khoản 2 Điều 401 Bộ luật Dân sự dễ gây cảm giác như có mâu thuẫn với các quy định tại khoản 2 Điều 122, Điều 127, Điều 134 và Điều 136 Bộ luật Dân sự dẫn đến có cách hiểu khác nhau. Có nhiều ý kiến cho rằng các tranh chấp hợp đồng mà vi phạm điều kiện về hình thức là không bị vô hiệu. Nhiều ý kiến khác lại tỏ ra phân vân không hiểu phải xử lý như thế nào cho đúng khi hợp đồng vi phạm điều kiện về hình thức vì các quy định ở phần giao dịch và phần hợp đồng mâu thuẫn nhau.
Từ đây, đặt là yêu cầu, các nhà làm luật cần phải thận trọng và kỹ lượng hơn đối với với những Điều khoản thuộc vấn đề liên quan để có được sự hợp lý và chặt chẽ nhất phục vụ cho quá trình áp dụng, thực hiện của Tòa án. Hơn thế nữa, các cơ quan chuyên môn cần phải có những hoạt động tuyên truyền đến từng cá nhân về điều kiện cần thiết khi xác lập một giao dịch dân sự để giảm thiểu tối đa những tranh chấp mẫu thuẫn gây thiệt hại đến quyền và lợi ích của người dân.
KẾT LUẬN
Hai vụ việc nêu trên chỉ là một trong số rất nhiều các giao dịch dân sự vô hiệu do không tuân thủ quy định về hình thức. Thông qua đây, có thể thấy nguyên nhân chính dẫn đến tình trạng này chính là do sự thiếu hiểu biết về pháp luật của một bộ phận lớn dân số Việt Nam. Điều này đã dẫn đến những tranh chấp, kiện tụng không đáng có; làm cho trật tự xã hội không được ổn định. Vì vậy, để hạn chế những tranh chấp đáng tiếc xảy ra, mỗi chúng ta cần chủ động hơn trong công tác tìm hiểu pháp luật để có thể dễ dàng tham gia vào các giao dịch và đảm bảo cho những giao dịch ấy không trái các với quy định của pháp luật. Bên cạnh đó, Nhà nước có thể nâng cao kiến thức pháp luật cho người dân thông qua tuyên truyền, giáo dục hay ban hành một văn bản riêng quy định những loại giao dịch có quy định về hình thức nhằm giúp mọi người dễ tiếp cận hơn,…
Đối với những người “cầm cân nảy mực”, để có thể đưa ra những bản án vừa hợp tình, vừa hợp lý thì đòi hỏi phải nắm vững các quy định của pháp luật, vận dụng chúng một cách khéo léo, chính xác; làm việc thật công tâm, đúng với tinh thần cao quý của một nhà làm luật. Không những vậy, các nhà làm luật cần phải không ngừng nâng cao kiến thức cũng như nắm bắt những điểm mới của luật pháp.
Là một học sinh trường đại học Luật Hà Nội, em nhận thấy mình phải thật sự cố gắng, không ngừng tìm tòi, trau dồi kiến thức để trước hết trở thành một sinh viên giỏi và sau này trở thành một nhà làm luật có ích cho xã hội.
Cảm ơn bạn Đỗ Ngọc Ly đã chia sẻ tài liệu này!
Cảm ơn bạn Đỗ Ngọc Ly đã chia sẻ tài liệu này!
No comments:
Post a Comment