Quan điểm và ưu nhược điểm về cách tiếp cận văn hóa theo định nghĩa UNESCO - 9 điểm

Bài tập học kỳ Đại cương văn hóa Việt Nam.

Văn hóa là một vấn đề tưởng chừng như đơn giản, nhưng thực ra lại hết sức phức tạp, được nhiều nhà khoa học thuộc các lĩnh vực khác nhau quan tâm nghiên cứu. Tùy theo hướng tiếp cận khác nhau mà mỗi ngành khoa học, mỗi nhà khoa học có thể đưa ra định nghĩa về văn hóa theo cách hiểu của mình. Tính đến nay đã có hơn 400 định nghĩa khác nhau về văn hóa. Mỗi định nghĩa đều đưa ra một cách nhìn nhận về văn hóa dựa trên phương pháp tiếp cận văn hóa riêng, UNESCO dựa vào các phương pháp tổng hợp cũng đã đưa ra những định nghĩa riêng về văn hóa. Để hiểu hơn về phương pháp tiếp cận văn hóa của UNESCO, em xin chọn đề tài bài tập học kì số 09: “Quan điểm của bạn về cách tiếp cận văn hóa theo định nghĩa UNESCO. Lấy ví dụ minh họa. Ưu, nhược điểm của cách tiếp cận đó.”

1. Khái niệm về văn hóa.

Chúng ta đều biết rằng, việc xác định (nội hàm và ngoại diên) của một khái niệm phụ thuộc vào những góc độ công việc hay ngững góc độ nghiên cứu khác nhau. Vì thế, một khái niệm thường được định nghĩa bằng nhiều cách khác nhau. Điều đó không có nghĩa là các định nghĩa có thể phủ định nhau, mà ngược lại, chúng có thể bổ xung cho nhau. Bởi vì không có và không thể có một định nghĩa hoàn chỉnh về một sự vật, hiện tượng mà chỉ có thể có một hệ thống các định nghĩa bổ xung và hỗ trợ nhau để làm sáng tỏ sự vật, hiện tượng ấy. 

Từ “văn hóa” có rất nhiều định nghĩa. Trong Tiếng Việt, văn hóa được dùng theo nghĩa thông dụng để chỉ học thức ( trình độ văn hóa), lối sống ( nếp sống văn hóa); theo  nghĩa chuyên biệt để chỉ trình độ phát triển của một giai đoạn ( vaen hóa Đông Sơn)… Trong khi theo nghĩa rộng thì văn hóa bao gồm tất cả, từ những sản phẩm tinh vi, hiện đại cho đến tín ngưỡng, phong tục, lối sống, lao động ,…  

Ngay từ giữa thế kỉ XX, năm 1952, hai nhà văn hóa học Hoa Kỳ A. Kroeber và C. Kluckholn đã thống kê được 150 định nghĩa khác nhau về văn hóa. Ngày nay, số lượng các định nghĩa đó đã tăng lên rất nhiều ( trên 400 định nghĩa). Nhìn chung, có thể phân chia các định nghĩa về văn hóa thành những loại chính đó là: các định nghĩa miêu tả, các định nghĩa lịch sử, các định nghĩa chuẩn mực, các định nghĩa tâm lý học, các định nghĩa cấu trúc, các định nghĩa nguồn gốc và định nghĩa của UNESCO.  

2. Một số cách tiếp cận văn hóa thông thường.

Hàng trăm định nghĩa khác nhau về văn hóa chứng tỏ sự đa dạng, phức tạp và khó đồng thuận, thống nhất trong quá trình đi tìm một khái niệm bao quát về văn hóa. Trong tập hợp những định nghĩa, chúng ta thấy nổi lên một số cách tiếp cận văn hóa cơ bản sau:

Có thể tiếp cận văn hóa theo nghĩa rộng hoặc nghĩa hẹp. Cách tiếp cận triết học là phân biệt văn hóa với thế giới tự nhiên, cái gì không phải thuộc về tự nhiên là thuộc về văn hóa, nhưng lại không nêu được văn hóa là cái gì, văn hóa bao gồm những nội dung gì và được biểu hiện ra như thế nào. Tiếp cận văn hóa theo nghĩa hẹp như văn hóa nghệ thuật, tri thức, học vấn... thực hiện được nhiệm vụ xác định văn hóa cụ thể là cái gì, nhưng lại mang tính phiến diện, thiếu bao quát, bởi thống kê các nội dung cụ thể của văn hóa một cách đầy đủ là điều không thể thực hiện được.

Có thể tiếp cận văn hóa theo hệ thống giá trị vật chất và tinh thần hoặc theo những giá trị chuẩn mực của một cộng đồng người nhất định. Con đường này sẽ gặp khó khăn: trong khi văn hóa là những yếu tố tiến bộ, tích cực, thì trong hệ thống giá trị vật chất và tinh thần lại bao gồm cả những mặt tốt và mặt xấu, tích cực và tiêu cực; và trong thực tế có những suy nghĩ, hoạt động của con người đòi hỏi đạt đến trình độ giá trị chuẩn mực, nhưng cũng có nhiều suy nghĩ, hoạt động, ứng xử của họ chỉ thuần túy do thói quen mà thôi.

Có thể tiếp cận theo tính xã hội của văn hóa, nghĩa là nhấn mạnh đến tính cộng đồng trong sinh hoạt và bản tính người trong cộng đồng. Cách tiếp cận này có thể phân biệt được văn hóa là một hiện tượng xã hội, là nét đặc trưng của con người, nó đối lập và khác với thế giới tự nhiên, nhưng chưa nêu lên được vai trò của cá nhân và tính sáng tạo trong văn hóa. Thực tế cho chúng ta thấy giữa cá nhân, xã hội và văn hóa có mối quan hệ hữu cơ với nhau. Văn hóa là những gì tiêu biểu, đặc trưng của một tộc người nhất định nhưng văn hóa khi bưiểu hiện ra thường được bộc lộ thông qua những suy nghĩ, hành động, ứng xử của một con người cụ thể. Do đó trong văn hóa vừa có tính xã hội, vừa bao gồm cả tính cá nhân, văn hóa vừa là sự phản ánh những quan niệm, những thói quen, những giá trị truyền thống của cộng đồng xã hội, vừa phản ánh tư tưởng, tình cảm, năng lực của mỗi cá nhân. Chính vì lẽ đó mà văn hóa mới luôn luôn biến đổi, phát triển nhờ sự sáng tạo có ý thức của mỗi thành viên trong cộng đồng xã hội.

Ngoài ra còn có các phương pháp chung và các phương pháp chuyên ngành trong văn hóa học để tìm hiểu, nghiên cứu về văn hóa trong đó có thể kể đến các phương pháp chung bao gồm: Hệ thống- chỉnh thể, phương pháp liên ngành, phương pháp lịch sử (cách tiếp cận lịch đại), phương pháp loogic (cách tiếp cận đồng đại). Các phương pháp chuyên ngành bao gồm: Cách tiếp cận nhân học: Nhân học văn hóa, cách tiếp cận sử học: Sử học văn hóa, cách tiếp cận xã hội học: Xã hội học văn hóa và cách tiếp cận kinh tể học: Kinh tế học văn hóa. 

Như vậy, ta có thể thấy có rất nhiều cách tiếp cận văn hóa khác nhau, mỗi hướng tiếp cận, dù còn những nhựơc điểm và phiến diện, nhưng đều có đóng góp và có ý nghĩa lịch sử nhất định trong quá trình con người đi sâu vào khám phá, nghiên cứu bản chất của văn hóa, cũng có nghĩa là tìm hiểu chính bản thân con người và xã hội loài người với những biến đổi khác nhau trong điều kiện tự nhiên, xã hội, tâm lý, sản xuất vật chất, sản xuất tinh thần, quan hệ ứng xử với môi trường tự nhiên, môi trường xã hội và với chính bản thân con người.

3. Định nghĩa văn hóa và cách tiếp cận văn hóa của UNESCO.

UNESCO - Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên hiệp quốc, là một trong những tổ chức chuyên môn lớn hoạt động với mục đích “thắt chặt sự hợp tác giữa các quốc gia về giáo dục, khoa học và văn hóa…”. Với mục đích hoạt động nhằm thúc đẩy mạnh mẽ việc giáo dục quần chúng và truyền bá văn hóa, UNESCO đã có những hoạt động tích cực trong lĩnh vực văn hóa đặc biệt là việc xây dựng khái niệm văn hóa nhằm đưa ra một cái nhìn đầy đủ, toàn diện về văn hóa. 

UNESCO đã đưa ra rất nhiều định nghĩa khác nhau về văn hóa. Tuy nhiên tính đến thời điểm hiện tại, các nhà khoa học Việt Nam mới chỉ chấp nhận một định nghĩa chính thức về văn hóa của UNESCO đó là: “Văn hóa phản ánh và thể hiện một cách tổng quát sống động mọi mặt của cuộc sống (của mỗi cá nhân và các cộng đồng) đã diễn ra trong quá khú cũng như đang diễn ra trong hiện tại, qua hàng rào thế kỉ, nó đã cấu thành nên một hệ thống các giá trị, truyền thống, thẩm mỹ và lối sống mà dựa trên đó từng dân tộc tự khẳng định bản sắc riêng của mình”. ( Ủy ban Quốc gia về thập kỉ quốc tế phát triển văn hóa: Thập kỷ thế giới phát triển văn hóa. H., Bộ Văn hóa Thông tin, 1992, tr.23) 

Từ định nghĩa trên, ta có thể thấy, UNESCO đã tiếp cận văn hóa dựa trên một phương pháp tổng hợp – kết hợp nhiều phương pháp khác nhau để xây dựng nên một định nghĩa hoàn chỉnh. Trong đó, có thể kể đến hai phương pháp tiếp cận chính đó là phương pháp miêu tả và phương pháp hệ thống chỉnh thể. 

Phương pháp miêu tả nghĩa là nghiên cứu đặt trọng tâm vào việc liệt kê tất cả những gì mà khái niệm văn hóa bao hàm. Theo đó, văn hóa gồm mọi mặt sống động của cuộc sống đã, đang và sẽ diễn ra tạo thành hệ thống các giá trị, truyền thống, thẩm mỹ và lối sống. Bằng việc thu thập các dữ liệu từ nghiên cứu, các nhà khoa học của UNESCO đã liệt kê những đặc tính cơ bản của văn hóa, những khía cạnh tác động của văn hóa để từ đó làm cơ sở nghiên cứu sâu hơn về vấn đề này. Đây là một phương pháp khá thông dụng trong nhiên cứu khoa học.

Như khi tìm hiểu về đặc trưng văn hóa của một vùng, một tỉnh nào đó, ta cần phải liệt kê những đặc điểm về thiên nhiên, con người từ đó mới có thể lý giải được nững khác biệt biểu hiện qua văn hóa của vùng đất  đó. Chẳng hạn khi nói đến Bạc Liêu, chúng ta nghĩ ngay Bạc Liêu nằm ở Đồng bằng châu thổ Cửu Long, cực nam của Tổ Quốc. Có lợi thế so sánh được thiên nhiên ưu đãi cho những sản vật vô cùng phong phú. Về nguồn lợi thủy sản dồi dào và đa dạng, như : tôm, cá, nghêu, sò, cua ghẹ, và hơn nữa có những cánh đồng lúa bạt ngàn, bất tận… Đặc biệt ở đây muốn nói đến đó là Bạc Liêu, có một nét đặc trưng văn hóa rất độc đáo, đó là con người Bạc Liêu có phong cách hào phóng, trọng nghĩa tình, thủy chung, văn minh, lịch thiệp và bản lĩnh qua các thế hệ. Con người Bạc Liêu cần cù chịu khó, năng động sáng tạo, vượt qua khó khăn, gian khổ để vươn lên. Có được những nét đặc trưng trên, cũng chính là có một nền tảng bề dày truyền thống cách mạng, có nhiều sự kiện đấu tranh cách mạng qua các thời kỳ đã đi vào lịch sử, có những thắng cảnh hấp dẫn, có nhiều di tích lịch sử, có một nét văn hóa đặc trưng giao thoa các dân tộc… Chỉ cần những miêu tả đơn giản như vậy cũng có thể giúp t hiểu hơn về mảnh đất và con người nơi đây. Từ đó có thể thấy ý nghĩa cũng như khả năng truyền tải thông tin hữu ích của phương pháp nghiên cứu này. Tuy nhiên khi sử dụng phương pháp này vẫn có những hạn chế nhất định khi phạm trù bao hàm của văn hóa là rất lớn, vì vậy khó có thể liệt kê toàn bộ các khía cạnh cấu thành nên vă hóa. Do đó việc thiếu sót khi nghiên cứu là tất yếu. 

Hệ thống- chỉnh thể là phương pháp nghiên cứu văn hóa như một chỉnh thể mà không cắt đoạn theo địa giới hành chính hay phân giới địa lý. Theo UNESCO, Văn hóa là các hệ thống các giá trị, truyền thống, thẩm mỹ và lối sống. Các yếu tố này gắn liền, có mối quan hệ mật thiết và không thể tách rời với nhau tạo nên bản sắc riêng của từng dân tộc. Tiếp cận Văn hóa theo phương pháp hệ thống- chỉnh thể nghĩa là xem xét văn hóa như một hệ toàn vẹn, có cấu trúc xác định và vận động, phát triển nhờ sự tương tác theo quy luật riêng giữa các bộ phận cấu thành. Xét trên phương diện Văn hóa, hệ thống các giá trị, truyền thống, thẩm mỹ và lối sống là các yếu tố để cấu thành nên bản sắc của từng dân tộc, để phân biệt giữa dân tộc này với dân tộc khác. 

Khi ta tư duy theo hệ thống- chỉnh thể về văn hóa tức là chúng ta đặt văn hóa vào hệ thống của nó để xem xét, cảm nhận; là nhìn nhận văn hóa từ nhiều điểm nhìn khác nhau để khám phá văn hóa một cách đầy đủ, toàn vẹn và có những khám phá mới về nó. Phương pháp tư duy hệ thống là phương pháp tư duy khoa học, phương pháp tư tưởng rộng cho phép ôm vào nó nhiều phương pháp để phát huy, vận dụng tối đa sức sáng tạo của người tiếp nhận. Phương pháp tư duy hệ thống là một con đường giúp xây dựng căn cứ khoa học để “tự do sáng tạo”, đảm bảo không rơi vào tình trạng mông lung, siêu hình hoặc là bình tán, gán ghép. Đây là phương pháp tư duy mà Giáo sư- Tiến sĩ khoa học Phan Đình Diệu gọi là: “nguồn sức sống mới của đổi mới tư duy” hiện nay. Đây chính là cách tiếp cận bản thể luận, chống lại việc xa rời bản chất, đặc trưng của văn hóa. 

Các cách tiếp cận về văn hóa khác thường quy văn hóa về một hình thức, dưới một dạng cụ thể. Ví dụ như các định nghĩa chuẩn mực coi văn hóa là các giá trị vật chất và xã hội của bất kỳ nhóm người nào. Hay theo định nghĩa tâm lý học lại coi văn hóa là: tổng  thể những sự thích nghi của con người với các điều kiện sinh sống của họ. Từ đó có thể thấy cách tiếp cận để đưa ra định nghĩa của các phương pháp khác thường hướng suy nghĩ vào một hình tượng, 1 vấn đề cụ thể, còn đối với phương pháp hệ thống- chỉnh thể lại mở ra sự tự do trong suy nghĩ để đưa tưởng tượng ra xa hơn, mang lại cái nhìn mới mẻ về văn hóa.  Tuy nhiên, sử dụng phương pháp Hệ thống- chỉnh thể đòi hỏi người tìm hiểu phải có một vốn kiến thức sâu rộng trên nhiều lĩnh vực cũng như phải có cái nhình tổng quan mới có thể đưa ra một định nghĩa chính xác về vấn đề đang tìm hiểu. Đây là một nhược điểm của cách tìm hiểu này. 

Ví dụ về cách tiếp cận Hệ thống- chỉnh thể trong tác phẩm Truyện Kiều- Nguyễn Du. Khi tìm hiểu nhân vật Thúy Kiều trong Truyện Kiều, chúng ta phải đặt nhân vật trong tương quan với hệ thống nhân vật trong tác phẩm, tức là đặt hình tượng Thúy Kiều trong mối quan hệ với gia đình (Vương ông, Thúy Vân), với người yêu ( Kim Trọng), với Thúc Sinh, Từ hải và cả với các thế lực đói nghịch: Bạc Bà, Bạc Hạnh, Tú Bà, Sở Khanh,… Từ đó ta mới thấy được cái đẹp cũng như giá trị nhân văn của nhân vật này. Ta cũng cần đặt Thúy Kiều trong hệ thống văn hóa Việt Nam, cách tư duy của người Việt để thấy được tinh thần dân tộc đậm đà mà nhà thơ gửi gắm vào nhân vật khi tác giả đã sáng tạo lại một tiểu thuyết của Trung Hoa. 

4. Ví dụ về cách tiếp cận văn hóa theo định nghĩa UNESCO. Ưu điểm, nhược điểm của cách tiếp cận này. 

Việc sử dụng phương pháp tổng hợp để nghiên cứu một vấn đề khoa học là cách tốt nhất giúp các nhà nghiên cứu tránh khỏi những thiếu sót, sự khách quan. Điều này đã được thực tế cuộc sống chứng minh khá rõ. Khi nghiên cứu lịch sử phát triển của loài người, các nhà khoa học ngoài sử dụng các phương pháp chuyên ngành còn sử dung các phương pháp chung đó là phương pháp miêu tả và hệ thống - chỉnh thể để áp dụng cho các nghiên cứu riêng của mình. Họ phải tìm hiểu và liệt kê toàn bộ các đặc điểm về tự nhiên như: khí hậu, đất đai, sinh vật, nguồn nước, sự biến đổi của trái đất để khái quát và bước đầu có một hình ảnh cụ thể về thế giới cổ đại lúc bấy giờ rồi từ đó mới lý giải được sự hình thành và phát triển của con người. Tương tự như vậy, khi tìm hiểu về nguồn gốc của loài người, không thể tách rời con người với thế giới, phải đặt con người trong tự nhiên để hiểu được nguyên nhân của sự tiến hóa từ một loài vượn cổ lên thành con người ngày nay, từ những cộng đồng người nguyên thủy phải phụ thuộc hoàn toàn vào thiên nhiên thành con người thông minh với những bộ óc vĩ đại và không ngừng phát triển.   

Từ những phân tích trên ta có thể khẳng định những ưu điểm vượt trội của cách tiếp cận văn hóa theo định nghĩa UNESCO. Đây là phương pháp có khả năng phản ánh thế giới không gian vật thể và sự kiện cụ thể của văn hóa, phản ánh toàn bộ dòng chảy cũng như các đặc tính của văn hóa. Ngoài ra phương pháp này còn biểu lộ cái chung nhất bằng cách phân tích các cấu trúc điều chỉnh của văn hóa.  Cách tiếp cận ăn hóa theo định nghĩa UNESCO có thể nói là một phương pháp hoàn chỉnh nhất khi áp dụng khá nhiều phương pháp khác nhau để xây dựng nên một định nghĩa đầy đủ về văn hóa. Định nghĩa này đã để cập đến rất nhiều phương diện đa dạng của văn hóa từ các giá trị về vật chất hay tinh thần, truyền thống đến thẩm mỹ và lối sống của con người. Bên cạnh đó trong định nghĩa của UNESCO ta còn thấy được dòng chảy của lịch sử khi đề cập đến mọi mặt của cuộc sống đã, đang và sẽ diễn ra tạo nên các đặc trưng – bản sắc riêng của từng dân tộc. Từ đó giúp văn hóa được nhìn nhận một cách toàn diện, hoàn hảo nhất. 

Tuy nhiên, dù là cách tiếp cận văn hóa nào thì cũng không thể tránh khỏi những hạn chế nhất định đặc biệt là khi tìm hiểu về văn hóa – một vấn đề hết sức phức tạp và có sức ảnh hưởng rộng trong cuộc sống. Cách tiếp cận văn hóa  của UNESCO tuy đã đề cập kha đầy đủ các khía cạnh của văn hóa nhưng vẫn còn rất hạn chế trong việc xác định hình thức của bản thân tính hay thay đổi hoặc toàn vẹn của văn hóa. Bên cạnh đó, việc sử dụng phương pháp mô tả – liệt kê cũng không thể đảm bảo có thể liệt kê toàn bộ, không bỏ sót bất cứ một yếu tố nào của văn hóa. Bởi văn hóa là một vấn đề hết sức rộng lớn và đa dạng vì vậy, để có thể đưa ra một khí niệm hoàn chỉnh là vô cùng khó khăn, đòi hỏi người nghiên cứu phải có một vốn kiến thức sâu rộng trên nhiều lĩnh vực khác nhau mới có thể có cái nhìn toàn diện trên nhiều phương diện mà văn hóa đề cập đến. 

So với các cách tiếp cận văn hóa khác, phương pháp của UNESCO sử dụng có thể coi là phương pháp hoàn thiện và đầy đủ nhất. Nếu như các định nghĩa nguồn gốc chỉ đề cập văn hóa là “tổng thể những gì được tạo ra hay được cải biến bởi hoạt động có ý thức hay vô thức từ hai hay nhiều cá nhân ...”  Như vậy, về bản chất các định nghĩa nguồn gốc coi văn hóa là tổng thể các hoạt động của con người; đây chỉ là một điều kiện cần nhưng chưa đủ để cấu thành nên văn hóa. Hay định nghĩa chuẩn mực lại khẳng định: “văn hóa là các giá trị vật chất và xã hội của bất kì nhóm người nào”. Từ định nghĩa trên có thể thấy, các nhà khoa học đã hướng tư duy đến một hình tượng hay một sự vật cụ thể đó là giá trị vật chất và xã hội của các nhóm người mà không đề cập đến các giá trị tinh thần, các truyền thống, thẩm mỹ hay lối sống – những nhân tố quan trọng biểu hiện của văn hóa.  Như vậy, cách tiếp cận văn hóa theo định nghĩa UNESCO có thể coi là phương pháp chẩn mực, đầy đủ và hoàn thiện nhất. 

KẾT LUẬN

Tính đến nay, số lượng các định nghĩa về văn hóa vẫn chưa dừng lại; mỗi định nghĩa có một cách tiếp cận khác nhau, bổ sung cho nhau nhằm góp phần giúp con người hiểu sâu hơn về lĩnh vực đang được rất nhiều người quan tâm đặc biệt là về vấn đề bảo tồn các giá trị văn hóa nhân loại. Định nghĩa của UNESCO về văn hóa, với một phương pháp đúng đắn đã giúp chúng ta có cái nhìn toàn diện và hoàn chỉnh hơn về văn hóa góp phần không nhỏ trong việc duy trì và bảo vệ văn hóa hiện nay.